Οι Δραστηριότητες Καθημερινής Ζωής (ΔΚΖ) χωρίζονται στις Βασικές και τις Σύνθετες. Οι Βασικές ΔΚΖ περιλαμβάνουν θεμελειώδεις δραστηριότητες που χρειάζονται για την διαχείριση των βασικών φυσικών αναγκών, την στοιχειώδη αυτονομία και ανεξαρτησία. Οι Βασικές ΔΚΖ μαθαίνονται στα πρώτα χρόνια της ζωής και διατηρούνται στο μεγαλύτερο μέρος των ατόμων με νοητικά ελλείμματα. Οι Βασικές ΔΚΖ περιλαμβάνουν την ικανότητα εκτέλεσης δραστηριωτήτων όπως του μπάνιου, η χρήση τουαλέτας, την ένδυση, την σίτιση, τη λειτουργική κίνηση, την προσωπική περιποίηση και τη χρήση σκευών φροντίδας και την σεξουαλική δραστηριότητα. Οι Σύνθετες ΔΚΖ είναι δραστηριότητες απαραίτητες για την αύξηση της ανεξαρτησίας μέσα στην κοινότητα και περιλαμβάνουν την φροντίδα άλλων ανθρώπων, τη φροντίδα ζώων, την ανατροφή ενός παιδιού, την λειτουργική επικοινωνία (χρήση τηλεφώνου, χρήση εργαλείων γραφής κ.α.), την οδήγηση και μετακίνηση στην κοινότητα με άλλα μέσα, την διαχείριση των οικονομικών,την διαχείριση της υγείας και της φαρμακευτικής αγωγής, τις δουλειές του σπιτιού, την προετοιμασία του γεύματος και τα ψώνια από παντοπωλείο. Οι Σύνθετες ΔΚΖ απαιτούν ένα πιο σύνθετο επίπεδο δράσεων και είναι πιο ευαίσθητες στις πρώιμες νοητικές διαταραχές. Η εκτέλεση των ΔΚΖ βασίζονται σε μεγάλο βαθμό στις καθημερινές ρουτίνες και στις συνήθειες.
Το μπάνιο
Η απαρχή της δυσλειτουργίας της εκτέλεσης της δραστηριότητας του μπάνιου ορίζεται ως η ανικανότητα ενός ατόμου να καθαρίσει ή να σκουπίσει ολόκληρο το σώμα του χωρίς βοήθεια. Σε αντίθεση με άλλες ΔΚΖ, το μπάνιο συνήθως είναι πιο απαιτητική δραστηριότητα από τις υπόλοιπες επειδή περιλαμβάνει σύνθετες κινήσεις των άνω και κάτω άκρων, ενώ άλλες δραστηριότητες περιορίζονται σε κινήσεις μόνο των άνω ή των κάτω άκρων. Ειδικότερα το μπάνιο περιλαμβάνει κινήσεις όπως κάμψη κορμού, στροφή κορμού, ανύψωση άνω και κάτω άκρων και σύλληψη δαχτύλων. Η δραστηριότητα απαιτεί καλές ικανότητες συντονισμού των κινήσεων, καλή ισορροπία και φυσιολογικές αισθητηριακές λειτουργίες.
Η χρήση τουαλέτας
Η χρήση τουαλέτα αναφέρεται στο ρόλο του εντέρου και της ουροδόχου κύστης και περιλαμβάνει την μετακίνηση στην τουαλέτα, μεταφορά μέσα και έξω από την τουαλέτα, καθαρισμό με την ολοκλήρωση και επανατοποθέτηση των ρoύχων. Αναφορές σχετικά με παράγοντες δυσκολιών για την τουαλέτα είναι η φτωχή υγεία, ο αυξημένος αριθμός από σωματικές δυσλειτουργίες, προβλήματα όρασης και ακοής. Ο διαχωρισμός σε επιμέρους βήματα σε άτομα με κινητικές δυσκολίες είναι: έγερση σε όρθια θέση από το αμαξίδιο, αλλαγή κατεύθυνσης προς την τουαλέτα, κατέβασμα του παντελονιού, κάθισμα στην τουαλέτα, κόψιμο του χαρτιού υγείας, σκούπισμα, έγερση από τη λεκάνη, επαναφορά παντελονιού, αλλαγή κατεύθυνσης προς το αμαξίδιο και κάθισμα στο αμαξίδιο.
Η Ένδυση
H ένδυση, αντιπροσωπεύει ένα σημαντικό κομμάτι του περιβάλλοντος της φροντίδας, με τη δυνατότητα διαμόρφωσης εμπειριών και την δημιουργία προσωπικής ταυτότητας. Η ένδυση είναι το μέσο με το οποίο παρουσιάζουμε στους άλλους ανθρώπους ποιοι είμαστε και είναι αδιαμφησβήτητα από τις πιο προσωπικές και οικείες ΔΚΖ. Διαμέσου της ένδυσης επιδεικνύουμε αυτοέλεγχο, οριοθετούμε τον προσωπικό μας χώρο και ορίζουμε ποιοι είμαστε. Η διαδικασία της ένδυσης συνεπάγεται με πολλαπλές λήψεις αποφάσεων, επιλογών και ενεργειών με σταθερή τοποθέτηση του σώματος δίπλα στο ρούχο. Η περιγραφή της δραστηριότητας της ένδυσης αναφέρεται ως «η προετοιμασία του σώματος για τον κοινωνικό κόσμο». Δίνεται ιδιαίτερη προσοχή στις ιδιότητες του υλικού κατασκευής, στον τρόπο αίσθησης των ενδυμάτων από το σώμα, και τη σημασία των χρωμάτων, των υφών και του στιλ.
Η Σίτιση και η κατάποση
Η σίτιση είναι μια έμφυτη δραστηριότητα των ανθρώπων η οποία αναφέρεται στη διαδικασία της ομαλής μετακίνησης της τροφής από το σκεύος στο στόμα για μάσηση και κατάποση ώστε να καταλήξει στο λεπτό έντερο. Ο όρος “δυσκολία στη σίτιση” καθιερώθηκε για να περιγράψει κάθε πτυχή της διαδικασίας που ίσως οδηγούν σε μειωμένη πρόσληψη τροφής και υγρών. Η σίτιση δεν είναι απλός μια διαδικασία πρόσληψης της τροφής, αλλά ένας τρόπος απόλαυσης του φαγητού και ευκαιρίας για κοινωνική αλληλεπίδραση κατά τη διάρκεια των γευμάτων. Η ανεξάρτητη σίτιση είναι ένας σημαντικός παράγοντας της Ποιότητας Ζωής και ο κίνδυνος μείωσης της εκτέλεσης της δραστηριότητας της σίτισης έχει ως αποτέλεσμα την ανεπαρκή πρόσληψη υγρών και τροφών, την απώλεια βάρους, τον υποσιτισμό και την απώλεια της ικανότητας εκτέλεσης της δραστηριότητας.
Προσωπική υγιεινή και περιποίηση
Στην προσωπική υγιεινή και περιποίηση εντάσσονται το πλύσιμο των χεριών, το ξύρισμα, το πλύσιμο, το στέγνωμα και το χτένισμα των μαλλιών, η περιποίηση των νυχιών, η φροντίδα του δέρματος, των αυτιών, των ματιών και της μύτης, η εφαρμογή αποσμητικού, ο καθαρισμός του στόματος, το βούρτσισμα των δοντιών και η χρήση οδοντικού νήματος.
Η σωστή υγιεινή των χεριών είναι ζωτικής σημασίας για την πρόληψη της μετάδοσης των βακτηρίων, των ιών και των παρασίτων και μειώνει το ποσοστό των λοιμόξεων. Υπάρχουν δυο σημαντικές πτυχές για το πλύσιμο των χεριών: η συνήθεια (πότε πλένουμε τα χέρια μας), και η τεχνική (πως πλένουμε τα χέρια μας). Τα στοιχεία δείχνουν ότι οι περισσότερες λοιμώξεις συμβαίνουν λόγω των βακτηρίων που υπάρχουν στην χλωρίδα του ίδιου του ατόμου, καθώς και στα βακτήρια που υπάρχουν στις επιφάνειες. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας (ΠΟΥ) προτείνει τους κανόνες τεχνικών για το πλύσιμο των χεριών χωρίζοντας τους σε βήματα και ορίζει την διάρκεια σε 40-60 δευτερόλεπτα. Οι σωστές τεχνικές θα πρέπει να εφαρμόζονται μαζί με την διαμόρφωση καλών συνηθειών για το πλύσιμο των χεριών.
Η στοματική υγιεινή διαδραματίζει καθοριστικό ρόλο στην προστασία του οργανισμού από μολύνσεις και βοηθάει στη σωστή λειτουργία της μάσησης και της κατάποσης. Το βούρτσισμα των δοντιών είναι μια δραστηριότητα προσωπικής υγιεινής, ζωτικής σημασίας, που επηρεάζει άμεσα την στοματική υγιεινή. Το βούρτσισμα βοηθάει ενεργά στην πρόληψη και την διαχείριση των προβλημάτων της στοματικής υγιεινής. Η εκπαίδευση στο βούρτσισμα των δοντιών μπορεί να γίνει με τη χρήση διάφορων οπτικών μέσων, με μία κλασική οδοντόβουρτσα και λαμβάνοντας υπόψιν το νοητικό και κινητικό επίπεδο των ατόμων. Η χρήση ηλεκτρικής οδοντόβουρτσας έχει τα πλεονεκτήματα της υποστήριξης των κινήσεων κατά το βούρτσισμα των δοντιών και παρέχει στο άτομο αυξημένη προσοχή στην εκτέλεση λόγω της ηλεκτρικής διέγερσης. Το βούρτσισμα των δοντιών καλό θα ήταν να γίνεται μετά από κάθε γεύμα ή τουλάχιστον μετά το πρωινό γεύμα και πριν τον βραδινό ύπνο. Η σωστή διαμόρφωση των συνηθειών είναι σημαντικό και απαιτεί συνεχή εκπαίδευση. Τα βήματα για την εκτέλεση της δραστηριότητας βουρτσίσματος των δοντιών προσαρμοσμένα από τον Tappen (1994) περιλαμβάνουν: 1) λήψη της οδοντόβουρτσας και της οδοντόπαστας, 2) τοποθέτηση της οδοντόπαστας στην οδοντόβουρτσα, 3) άνοιγμα του νερού, 4) βρέξιμο της οδοντόβουρτσας, 5) βούρτσισμα των δοντιών, 6) ξέπλυμα του στόματος, 7) ξέπλυμα της οδοντόβουρτσας, 8) κλείσιμο του νερού, και 9) σκούπισμα του στόματος. Η γενική ομολογία μεταξύ των επαγγελματιών της στοματικής υγείας είναι ότι η διάρκεια του χρόνου που αφιερώνεται στο βούρτσισμα των δοντιών θα πρέπει να είναι τουλάχιστον 2 λεπτά.
Λειτουργική κινητικότητα
Η κινητικότητα ορίζεται ως η μετακίνηση από τη μια θέση στην άλλη και απαιτεί την ικανότητα κάποιου να καθήσει, να σταθεί όρθιος, να μεταβεί από μια στάαση σε μια άλλη και να περπατήσει. Η λειτουργική κινητικότητα είναι η φυσική ικανότητα των ανθρώπων να μετακινούνται ανεξάρτητα και με ασφάλεια σε διαφορετικά περιβάλλοντα, προκειμένου να επιτύχουν λειτουργικές δραστηριότητες και να συμμετέχουν σε ΔΚΖ στο σπίτι, στη δουλειά και στη κοινότητα. Η λειτουργική κινητικότητα περιλαμβάνει κινήσεις οι οποίες είναι κύρια χαρακτηριστηκά των ΔΚΖ και επομένως ζωτικής σημασίας για την ανεξάρτητη διαβίωση ενός ατόμου. Η μετακίνηση από την όρθια θέση στην καθιστή και το αντίστροφο είναι κοινές δραστηριότητες και εκτελούνται πάνω από 50 φορές την ημέρα. Επιπλέον, έχει τον μεγαλύτερο κίνδυνο πτώσης μετά από την βάδιση. Τέλος, το μπάνιο είναι ο πιο επικίνδυνος χώρος του σπιτιού για τραυματισμό για όλες τις ηλικίες των ανθρώπων.
Σεξουαλική δραστηριότητα
Η σεξουαλική δραστηριότητα συμβάλει στην ποιότητα ζωής και θεωρείται ως ένα βασικό στοιχείο της ανθρώπινης ευεξίας και ευτυχίας. Ο Παγκόσμιος Οργανισμός Υγείας αναφέρει την υγιή σεξουαλικότητα ως μια κατάσταση σωματικής, συναισθηματικής, ψυχικής και κοινωνικής ευεξίας που σχετίζεται με την σεξουαλικότητα και κατέχει μια κεντρική πτυχή της ανθρώπινης ύπαρξης καθ’ολη τη διάρκεια της ζωής.
Οι φυσιολογικές σεξουαλικές συμπεριφορές στην πρώιμη παιδική ηλικία περιλαμβάνουν κυρίως αυτοδιεγερτικές συμπεριφορές, έκθεση προσωπικών τμημάτων του σώματος και αδιακρισία σε προσωπικά όρια. Οι καταναγκαστικές συμπεριφορές είναι ασυνήθιστες μεταξύ των παιδιών. Τα παιδιά με προβληματική σεξουαλική συμπεριφορά έχουν περιγραφεί ως παιδιά ηλικίας 12 ετών και κάτω που ξεκινούν συμπεριφορές σχετικά με σεξουαλικά μέρη του σώματος (π.χ. γεννητικά όργανα, τους γλουτούς, το στήθος), οι οποίες συμπεριφορές είναι αναπτυξιακά ακατάλληλες ή δυνητικά επιβλαβής για τον εαυτό τους ή για τους άλλους. Για παράδειγμα, εάν ένα παιδί 3 ετών αγγίζει ή ζουλάει το στήθος μιας γυναίκας περιστασιακά, δεν είναι καθόλου ασυνήθιστο και δεν θεωρείται προβληματική συμπεριφορά. Ωστόσο, εάν το ίδιο παιδί αναζητά ευκαιρίες να αγγίξει το στήθος της γυναίκας πολλές φορες στη διάρκεια της ημέρας, τότε είναι προβληματική συμπεριφορά (συχνότητα), καθώς επίσης και ένα παιδί 10 ετών που προσπαθεί να αγγίξει το στήθος (φαινομενολογία).
Θεοδόσης Γεωργιάδης,
Εργοθεραπευτής
Βιβλιογραφία
American Occupational Therapy Association. (2020). Occupational therapy practice framework: Domain and process (4th ed.). American Journal of Occupational Therapy, 74(Suppl. 2), 7412410010. https://doi.org/10.5014/ajot.2020.74S2001
Awuviry-Newton, K., Wales, K., Tavener, M., Kowal, P., & Byles, J. (2021). Functional difficulties and toileting among older adults in Ghana: Evidence from the World Health Organization Study on global AGEing and adult health (SAGE) Ghana Wave 1. Ageing and Society, 1-23. https://doi:10.1017/S0144686X21000453
Bouça-Machado, R., Maetzler, W., & Ferreira, J. J. (2018). What is Functional Mobility Applied to Parkinson’s Disease?. Journal of Parkinson’s disease, 8(1), 121–130. https://doi.org/10.3233/JPD-171233
Allen B. (2023). Etiological Perspectives on Problematic Sexual Behavior of Preteen Children: Implications for Treatment. Clinical child and family psychology review, 26(1), 50–64. https://doi.org/10.1007/s10567-022-00412-5
Buse, C., & Twigg, J. (2018). Dressing disrupted: negotiating care through the materiality of dress in the context of dementia. Sociology of health & illness, 40(2), 340–352. https://doi.org/10.1111/1467-9566.12575
Cornelis, E., Gorus, E., Van Schelvergem, N., & De Vriendt, P. (2019). The relationship between basic, instrumental, and advanced activities of daily living and executive functioning in geriatric patients with neurocognitive disorders. International journal of geriatric psychiatry, 34(6), 889–899. https://doi.org/10.1002/gps.5087
Freak-Poli, R., Licher, S., Ryan, J., Ikram, M. A., & Tiemeier, H. (2018). Cognitive Impairment, Sexual Activity and Physical Tenderness in Community-Dwelling Older Adults: A Cross-Sectional Exploration. Gerontology, 64(6), 589–602. https://doi.org/10.1159/000490560
Guay, M., Vinet, M., Bombardier, A. M., Hamel, M., Sveistrup, H., Demers, L., & Smeesters, C. (2020). Force applied to a grab bar during bathtub transfers. Clinical biomechanics (Bristol, Avon), 80, 105109. https://doi.org/10.1016/j.clinbiomech.2020.105109
Jeon, B., Oh, J., & Son, S. (2021). Effects of Tooth Brushing Training, Based on Augmented Reality Using a Smart Toothbrush, on Oral Hygiene Care among People with Intellectual Disability in Korea. Healthcare (Basel, Switzerland), 9(3), 348. https://doi.org/10.3390/healthcare9030348
Katz, S., Downs, T. D., Cash, H. R., & Grotz, R. C. (1970). Progress in development of the index of ADL. The Gerontologist, 10(1), 20–30. https://doi.org/10.1093/geront/10.1_part_1.20
Kawanabe, E., Suzuki, M., Tanaka, S., Sasaki, S., & Hamaguchi, T. (2018). Impairment in toileting behavior after a stroke. Geriatrics & gerontology international, 18(8), 1166–1172. https://doi.org/10.1111/ggi.13435
Li, L., Zhao, Y., Wang, Y., & Wang, Z. (2020). Overview of systematic reviews: Effectiveness of non-pharmacological interventions for eating difficulties in people with dementia. Journal of advanced nursing, 76(11), 2830–2848. https://doi.org/10.1111/jan.14492
Li, Y., Liu, Y., Zeng, L., Chen, C., Mo, D., & Yuan, S. (2019). Knowledge and practice of hand hygiene among hospitalised patients in a tertiary general hospital in China and their attitudes: a cross-sectional survey. BMJ open, 9(6), e027736. https://doi.org/10.1136/bmjopen-2018-027736
Liu, C., Fong, J. H., Hoh, J., Wu, H., Dong, Y., Gu, D., & Feng, Q. (2020). Bathing and toileting difficulties of older adults in rural China: the role of environment. BMC geriatrics, 20(1), 533. https://doi.org/10.1186/s12877-020-01919-8
Liu, W., Galik, E., Boltz, M., Nahm, E. S., Lerner, N., & Resnick, B. (2016). Factors associated with eating performance for long-term care residents with moderate-to-severe cognitive impairment. Journal of advanced nursing, 72(2), 348–360. https://doi.org/10.1111/jan.12846
Tappen, R. M. (1994). Development of the refined ADL assessment scale for patients with Alzheimer’s and related disorders. Journal of Gerontological Nursing, 20, 36–42. https://doi.org/10.3928/0098- 9134-19940601-09
Tarren-Sweeney, M. (2008). Predictors of Problematic Sexual Behavior Among Children With Complex Maltreatment Histories. Child Maltreatment, 13(2), 182–198. https://doi.org/10.1177/1077559508316043
Tsai, P. F., Kitch, S., Beck, C., Jakobs, T., Rettiganti, M., Jordan, K., Jakobs, E., & Adair, S. (2018). Using an Interactive Video Simulator to Improve Certified Nursing Assistants’ Dressing Assistance and Nursing Home Residents’ Dressing Performance: A Pilot Study. Computers, informatics, nursing : CIN, 36(4), 183–192. https://doi.org/10.1097/CIN.0000000000000415
Van Ooteghem, K., Musselman, K. E., Mansfield, A., Gold, D., Marcil, M. N., Keren, R., Tartaglia, M. C., Flint, A. J., & Iaboni, A. (2019). Key factors for the assessment of mobility in advanced dementia: A consensus approach. Alzheimer’s & dementia (New York, N. Y.), 5, 409–419. https://doi.org/10.1016/j.trci.2019.07.002
Wang, J., Severin, A. C., Siddicky, S. F., Barnes, C. L., & Mannen, E. M. (2021). Effect of movement speed on lower and upper body biomechanics during sit-to-stand-to-sit transfers: Self-selected speed vs. fast imposed speed. Human movement science, 77, 102797. https://doi.org/10.1016/j.humov.2021.102797
Whitehead, P. J., & Golding-Day, M. R. (2019). The lived experience of bathing adaptations in the homes of older adults and their carers (BATH-OUT): A qualitative interview study. Health & social care in the community, 27(6), 1534–1543. https://doi.org/10.1111/hsc.12824
World Health Organization (Producer). (2006). WHO working definition of sexuality. Retrieved from http://www.who.int/ reproductivehealth/topics/sexual_health/sh_definitions/en/
Zhang, Y., Xiong, Y., Yu, Q., Shen, S., Chen, L., & Lei, X. (2021). The activity of daily living (ADL) subgroups and health impairment among Chinese elderly: a latent profile analysis. BMC geriatrics, 21(1), 30. https://doi.org/10.1186/s12877-020-01986-x
Zhang, Y., Xue, T., Liu, Z., Chen, W., & Vanrumste, B. (2021). Detecting hand washing activity among activities of daily living and classification of WHO hand washing techniques using wearable devices and machine learning algorithms. Healthcare technology letters, 8(6), 148–158. https://doi.org/10.1049/htl2.12018